October 9th 2021

સંભારણુ -૪

હરિ હળવે હળવે હંકારો મારું ગાડું ભરેલ ભારે,
મેં તો લગામ દીધી હાથ હરિને પ્રભુ ચાહે તો પાર ઉતારો”

વર્ષો જૂનું આ ભજન જે ક્યારેય જૂનું તો થયું જ નથી, ભલે આજે રોકેટ યુગ આવી ગયો. હમણાં આ ભજન એક મિત્રની પ્રથમ પુણયતિથિની ભજન સંધ્યામાં સાંભળ્યું અને મનમાં વિચારોના ઘોડા દોડવા માંડ્યા. કેટલી આરત ભરી છે આ ભજનમાં! બાળક જન્મે ત્યારે તો આ ગાડું સાવ ખાલી જ હોય છે વર્ષો પસાર થતાં થતાંમાં તો પાપ પુણ્યના કેટલાય પોટલાં ભરાતા જાય છે.
આ સાથે હમણા વોટ્સેપ પર મળેલો એક સંદેશ પણ મજાનો છે અને અર્થસભર પણ!!
જન્મ અને મરણ પર વહેંચાતી મીઠાઈ જેના નામે વહેંચાય છે એ ભલા ક્યાં એ ખાઈ શકે છે, છતાં એ ભ્રમમાં કે બધું મારું જ છે અને મેં જ બધું પ્રાપ્ત કર્યું છે એ ભાર માથે લઈ માનવી સતત જીવતો હોય છે.

“જન્મ થવા પર વહેંચાતી મીઠાઈ થી
શરુ થતી આ જિંદગીની રમત
શ્રાદ્ધના દૂધપાક પર
આવીને પુરી થાય છે

બસ….
આજ તો જીવનની મીઠાશ છે,

દુર્ભાગ્ય તો એ છે કે
માણસ આ બન્ને વખતની બન્ને મીઠાઈ
પોતે ખાઈ નથી શકતો
છતાં પણ

બધું મારુ જ છે
ના ભ્રમમાં જિંદગી જીવે છે”

આજે આ સ્મરણોના પટારામાં કોઈ એવો મણકો શોધી રહી છું જે વ્યક્તિની સારપ અને કોઈના અહંકારના પોટલાં ખોલે.
વર્ષો પહેલાં અમારા પાડોશમાં એક મા દિકરો રહેતાં હતાં, એકનો એક દિકરો અને પિતાની છત્રછાયા નાનપણમાં ગુમાવી એટલે સહજ રીતે તે માતાની વધુ નિકટ હોય. સંસ્કારી ઘરની દીકરી પુત્રવધૂ બની ઘરમાં આવી. થોડા દિવસ તો નવી આવેલી પુત્રવધૂને ઘરના રીતરિવાજથી માહિતગાર થતાં લાગ્યાં. ધીરે ધીરે સાસુની દખલગીરી દરેક વાતમાં દેખાવા માંડી, એકનો એક દીકરો છે, મમ્મીએ જ મોટો કર્યો છે એમ સમજી નીનાએ બને એટલો સહકાર આપવા માંડ્યો. એક વર્ષ પછી દીકરીનો જન્મ થયો અને સાસુનો ગુસ્સો બન્ને પર વરસવા માંડ્યો, નવજાત બાળકીને વહાલ કરવાને બદલે સાસુનુ એ બ્રહ્મવાક્ય બની ગયું કે”પથરો જણ્યો” નીનાએ પોતાના માવતરની વગોવણી ના થાય એ માટે સહન કર્યે રાખ્યું. પાડોશીના નાતે નીના કોઈકવાર અમારા ઘરે આવતી, પણ પાછળ જ એની સાસુ આવી જ સમજો, જાણે નીના કોઈ વાત અમને કરી દેવાની હોય!!
આવી તકલીફો વચ્ચે નીનાને ફરી દિવસ રહ્યાં. પ્રસુતિ માટે નીનાને પિયર મોકલતાં સાસુએ ચોખ્ખું ફરમાન કર્યું કે જો દીકરી જન્મે તો પાછા આવવાની કોઈ જરુર નથી. ફરી દીકરીનો જન્મ થયો. માવડિયા પતિએ ફોન સુધ્ધાં ના કર્યો. અંતે માતા પિતાની સમજાવટે નીનાએ છૂટાછેડા લેવાનુ નક્કી કર્યું. પોતે ભણેલી હતી અને બન્ને દીકરીઓની સંભાળ લઈ શકે એમ હતી.
વર્ષો સ્વાભિમાનથી એકલા રહી નોકરી કરી નીનાએ દીકરીઓને એન્જિનિયર બનાવી, વધુ અભ્યાસ માટે લંડન મોકલી. એણે લગામ પ્રભુને હાથ સોંપવાને બદલે, પોતાની દુઃખી અવસ્થા પર આંસૂ વહેવડાવવાને બદલે હિંમતભેર પરિસ્થિતિનો સામનો કર્યો અજે જ્યારે નીનાની દીકરીઓને સ્વમાનભેર જીવતાં, વિદેશની ધરતી પર નામ રોશન કરતાં જોઉં છું, ફેસબુક પર સ્વતંત્ર રીતે દેશદેશાવર ફ્રરવાના ફોટા જોઉં છું તો હૈયું હરખથી છલકાઈ ઊઠે છે. બાજુમાં રહેતાં મનોજની માતા તો અવસાન પામી, પણ એની જિંદગી અત્યારે જે કારમી હાલતમાં પસાર થઈ રહી છે તે પણ જોઈ રહી છું. ડાયાબીટીશ, હાર્ટની તકલીફ અને એકલવાયું જીવન!!
જનમ સાથે જોડાયેલું ખાલી ગાડું કેટકેટલા પોટલાં, અભિમાન, અહંકાર માલિકીભાવ સત્તા, રુઆબથી ક્યારે ભરાતાં જાય છે એ સમજ આવતાં આવતાં અંત પાસે આવી જાય છે!!
વહિદા રહેમાન, જયાભાદુરી, ધર્મેંદ્રની ફિલ્મ “ફાગુન” યાદ આવી ગઈ. એની કથા પણ કાંઈ આવી જ છે, અને અંતમાં “તીસરી કસમ” ફિલ્મના ગીતના બોલ યાદ આવી ગયા.
“दुनिया बनानेवाले
क्या तेरे मनमें समाई
काहे को दुनिया बनाई
तूने काहेको दुनिया बनाई
मीत मिलाके तूने सपने जगाए
सपने जगाके तूने
काहे को दे दी जुदाई
तूने काहे को दुनिया बनाई!!!

આ વિચાર સાથે હરિને પ્રાર્થના, જીવનરુપી આ ગાડું ઘણા સદગુણ, દુર્ગુણોથી ભરેલું છે, મુકામ સુધી પહોંચતા ક્યાંક વધુ ઠોકર ના વાગે એ સંભાળજો, હરિ હળવે હળવે હંકારજો!!!!
ડાયરીના પાના આવા જ સંભારણાથી તો ભરાતાં જાય છે…….

શૈલા મુન્શા તા. ૦૨/૧૦/૨૦૨૧
www.shailamunshaw.gujaratisahitysarita.org

March 18th 2024

રે’વાદે,

ચાંદ સૂરજ આંબવાનું રે’વાદે,
આભ આઘે માપવાનું રે’વાદે.

જાત પર રાખી ભરોસો જીવી જો,
વારસામાં આપવાનું રે’વાદે.

સુખની પળ આવશે જીવનમાં જો,
વાત સાચી માનવાનું રે’વાદે

ઢાળ હો ત્યાં ચાલશો પગ સંભાળી,
સીધે મારગ, ભાગવાનું રે’વાદે.

ખેલ પૈસાનો અમીરોના જગમાં,
વાંક હરદમ કાઢવાનું રે’વાદે!

શૈલા મુન્શા. તા.૧૮/૦૩/૨૦૨૪
www.smunshaw.wordpress.com

February 12th 2024

ઢાંકતી ના !!

ભીંત કાચી ને તિરાડો દીસતી ના,
વાડ ઊંચી, શાખ ઘરની ઢાંકતી ના!

મૂળ ઊંડા, ફૂટશે ફણગો કદીએ,
આશ અંતરમાં એવી શું જાગતી ના?

આવશે અવસર ખુશીનો આંગણે જો,
દ્વાર ઊઘાડા વેરીના રાખતી ના!

રાત આખી જાગતી તારા ગણીને,
આંખમાં આવે સપન, જે તોડતી ના!

છળકપટ દોલત નિયતી માનવીની,
ફળ દુષ્કર્મના જિંદગીમાં ચાખતી ના!

શૈલા મુન્શા તા. ૧૨/૦૨/૨૦૨૪

December 28th 2023

સંભારણું ૧૩ – ૨૦૨૩ની વિદાય

૨૦૨૩ બસ ચંદ દિવસનું મહેમાન છે. વરસ શરૂ થાય અને જોતજોતામાં પુરું, પણ એની ઝોળીમાં અગણિત યાદોનાં મોતી છુપાયેલા હોય છે. હમણાં જ બે દિવસ પહેલાં અમારાં હ્યુસ્ટનના મિત્ર સતીશભાઈની જન્મદિવસની પાર્ટીમાં જવાનું થયું. દર વર્ષે એમની વડોદરાની મુલાકાત નક્કી. બે ત્રણ મહિના વતનની મોજ માણે અને એમ દિલમાં વતનને સતત ધબકતું રાખે.
એમને મળતાંની સાથે જ હ્યુસ્ટનની યાદથી દિલ મઘમઘી ઊઠ્યું!
૨૦૨૩ની શરુઆતમાં અમે હજી હ્યુસ્ટનમાં જ હતાં પણ નિવૃત જીવન ભારતમાં, પોતાના દેશમાં વિતાવવાનું નક્કી કર્યું પણ એ એટલું સહેલું નહોતું. જીવનના અપ્રિતમ વર્ષો જ્યાં વિતાવ્યાં, કેટલા સંબંધો વિકસાવ્યા એ બધું છોડી ભારત પાછા આવી નવેસરથી ઘર વસાવવાનું હતું.
મન પણ કેવું અજાયબ છે, વડોદરા આવ્યે છ મહિના થઈ ગયાં. બધું ગમવા માંડ્યું હતું સરસ રીતે ગોઠવાઈ ગયા હતાં પણ ભીતર હજી એક ખૂણો ખાલી લાગી રહ્યો હતો. એક મુલાકાત અને એ ખૂણો કેટકેટલી યાદોથી ઝગમગી ઊઠ્યો!!
આજે આ કલમ ચાલી રહી છે, થોડીઘણી એક લેખિકા કવયિત્રી તરીકે ઓળખ મળી રહી છે, એ કેટલાય જણને, અને એક સાહિત્યસભર અસ્ખલિત વહેતી સરિતાને આભારી છે. કેટલા મિત્રો એ નવા દેશમાં મળ્યાં અને સુખ દુઃખના સાથી બની રહ્યાં.

બીજી એવી મીઠી યાદ મારી બહેનના વર્ષો જૂના મિત્રોની જેમણે એ અજાણી ભૂમિ પર જ્યારે બહેન દૂર સાઉદી અરેબિયા હતી ત્યારે અમને સાચવી લીધાં, એમનામાંના એક ગણી બધા પ્રસંગો તહેવારોમાં સામેલ કર્યાં.
ત્રીજા જે મારા કાળજાનો ટુકડો બની રહ્યાં એ મારાં દિવ્યાંગ બાળકો. Houston School District માં મે બાવીસ વર્ષ આ નિર્દોષ દિવ્યાંગ બાળકોને ભણાવ્યાં અને બદલામાં અખૂટ સ્નેહ, લાડ અને મમત્વ હું પામી. જીવન જીવવાની એક અનોખી રીત હું એમની પાસે શીખી સાથે જ જુદાજુદા દેશથી આવેલા મારા સહકર્મી સાથે પસાર થયેલાં એ દિવસો એ મસ્તી ક્યારેય ભુલાય એમ નથી.

સ્મરણોની કેડી પર આગળ વધતાં મારી લખેલી કેટલીક પંક્તિઓ યાદ આવી ગઈ.

સુખની ઘડી બહુ આવતી નથી
ને આવે તો ઝટ ઓળખાતી નથી.
વીતી ક્ષણોની યાદ ભુલી ભુલાતી નથી,
ને આવનારી પળ કોઈથી રોકાતી નથી.

કોઈ દુઃખમાં શોધે સુખ,
કોઈ સુખમાં શોધે દુઃખ,
માનવીની એ ઈચ્છા
હરદમ સંતોષાતી નથી.

આવ્યું જો આ નવલું વર્ષ સામે,
સ્વાગત કરું હું એનું હર્ષ ઉલ્લાસે;
દિલથી કરું કામના વિશ્વશાંતિની,
આશ એ હરકોઈથી રખાતી નથી!!

શૈલા મુન્શા તા.૨૮/૧૨/૨૦૨૩

કહેવાય છે કે “ડુંગરા દુરથી જ રળિયામણા લાગતાં હોય છે અને The grass is always green on the other side of the fence.”
ભારત હતાં ત્યારે અમેરિકા જવાની તાલાવેલી હતી અને ત્યાં રહ્યાં પછી સગવડ સાથે થતી અગવડ પણ અકળાવતી. મસમોટા મકાનમાં બારી બહાર કોઈ માણસની શકલ જોવા મન તરસતું. આવી ઘણી બાબતો મનનો એક ખૂણો ખોતરતી રહેતી. મનનો એ અજંપો ચરમ સીમાએ ત્યારે પહોંચ્યો જ્યારે ઉમર, અવસ્થા, તબિયતની નાજુકાઈએ વતન ફરી યાદ આવી ગયું અને બધું સમેટી ફરી માતૃભૂમિના શરણે બાકીની સફર પૂરી કરવાનો મનસુબો કરી લીધો.
બાળપણના સાથી તો ક્યારના તકાદો કરી રહ્યા હતા અને મારી જ લખેલી કવિતા મને સંભળાવી રહ્યાં હતા

“મિત્રોની પરિભાષા કદી બદલાતી નથી,
મિત્રોની મીઠી યાદ કદી વિસરાતી નથી!

સંબંધો સહુ જિંદગીના થાય ભલે ઉપર નીચે,
કરી જે દોસ્તી એકવાર, ક્યારેય ભુલાતી નથી!

રેતની એ લકીર નથી, ભુંસાય જે વાયરે,
મિત્રતાની ઈમારત કાળથી એ મિટાતી નથી!

મળ્યા ન મળ્યા રોજ, રહ્યાં આઘા ભલે વર્ષોથી,
મળ્યા જે ક્ષણે, એ જ મસ્તી રોકી રોકાતી નથી!

પહોંચ્યા ઉમરના એ મુકામે, કદી સાંપડે એકલતા,
વાતો દિલોની, મિત્ર વિના કોઈને કહેવાતી નથી!

મિત્રોની પરિભાષા કદી બદલાતી નથી,
મિત્રોની મીઠી યાદ કદી વિસરાતી નથી!!”

આજે આ ૨૦૨૩ને વિદાય આપતાં એટલી જ પ્રભુ પ્રાર્થના છે કે નવું વર્ષ વિશ્વમાં માનવતાનો વાવટો લહેરાવે અને માનવીના દિલમાંથી નફરતના વિકરાળ રાક્ષસને નેસ્તનાબુદ કરે. અયોધ્યામાં રામમંદિરનું નવનિર્માણ થયું એવું રામરાજ્ય વિશ્વભરમાં ફેલાય એવી મનોકામના સહિત,
અસ્તુ
શૈલા મુન્શા
તા. ૨૮/૧૨/૨૦૨૩

December 2nd 2023

પ્રતિલિપિ

pratilipi

પ્રતિલિપિનો ઘણો આભાર આ Golden badge certificate આપવા બદલ.
ધન્યવાદ

May 27th 2023

સેકન્ડ ઇનિંગ્સ

સેકન્ડ ઇનિંગ્સ, બીજી પાળી, ડાયરીમાં એક નવું પાનું, એક નવો અધ્યાય શરુ થયો!! પણ ખરેખર આ બીજી પાળી કે ત્રીજી??
આમ તો બધા લોકો નિવૃત જીવનને બીજી પાળી તરીકે ઓળખતા હોય, બાળકો મોટાં થઈ પોતપોતાના જીવનમાં ગોઠવાઈ ગયાં હોય, એમના જીવનનું એક સુંદર ઉપવન રચાઈ ગયું હોય. ક્યારેક બાળકો પાસે હોય તો પૌત્ર, પૌત્રીને રમાડવાનું, એમની જરુરિયાત વખતે સાથ આપવાનો મોકો મળે, અને થોડા વખતમાં એ બાળકો પણ પોતાની દુનિયામાં રમમાણ!!
મારા જીવનનો અધ્યાય કાંઈક જુદી રીતે જ લખાયો! થાય છે આજે તો મન મૂકીને ડાયરીમાં ઠાલવી જ દઉં.
પચાસ વર્ષની વયે સેકન્ડ ઇનિંગ્સ શરૂ થઈ, અને પહોંચ્યાં અમે ભારતથી છેક અમેરિકા. નવો દેશ, નવી દુનિયા; અધૂરામાં પૂરું બહેન કે જેણે અમને સ્પોન્સર કર્યાં એમને સાઉદી અરેબિયા જવાનું થયું. સગવડ તો એ બધી જ કરીને ગઈ હતી. પછી પગભર થવાનું, નવા સંબંધ શોધવાના, નોકરી માટે ઈન્ટરવ્યૂ!! ખરી મજા તો ઈન્ટરવ્યૂ આપવામાં થઈ.
અંગ્રેજોની મહેરબાનીથી આપણા અંગ્રેજી ઉચ્ચાર પર બ્રિટિશ લહેકાની અસર અને અમેરિકન અંગ્રેજી સ્વર, સ્વરના ઉચ્ચાર-ધ્વનિ પર વધુ ભાર આપે. ભલે મારું અંગ્રેજી વ્યાકરણની દ્રષ્ટિએ બરાબર હોય પણ સામાવાળાને સમજવામાં તકલીફ પડે. અચાનક મને કેપ્ટન નરેન્દ્ર ફણસેના પુસ્તક “જિપ્સીની ડાયરી” નું એક વાક્ય યાદ આવી ગયું. “એક સૈનિકને અનેક મોરચે લડાઈ લડવી પડતી હોય છે, પણ જીવનની લડાઈ તો પ્રત્યેક માણસે પોતે એકલાએ જ લડવી પડે છે” આ પરમસત્યનું જ્ઞાન અમેરિકા આવીને મારા હૈયામાં બરાબર કોતરાઈ ગયું.
અમેરિકાની ધરતી પર ગોઠવાતા વાર લાગી નહિ. બહેનના મિત્રોનો ભરપૂર સાથ મળ્યો. ભારતની શૈક્ષણિક કારકિર્દીએ અમેરિકન સ્કૂલમાં શિક્ષિકાની નોકરી મેળવવામાં સહાય કરી. નાના દિવ્યાંગ બાળકો સાથે કામ કરતાં કરતાં જીવનમાં એક નવું પાનુ ઉમેરાયું.
આ નિર્દોષ બાળકોની વ્યથા, તકલીફ, નિર્વ્યાજ પ્રેમ આ રોજનીશીનું અવિભાજ્ય અંગ બની ગયાં. લગભગ રોજ ડાયરીમાં એ પ્રસંગો નોંધાતા ગયા.
એ રોજનીશીએ સાહિત્ય જગતમાં પ્રવેશવાનો માર્ગ ચીંધ્યો અને હ્યુસ્ટન ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતાના ઘણા સાહિત્ય સર્જકો અને સરિતાના દરેક સભ્યો સાથે જાણે પારિવારિક સંબંધોનો સેતુ બંધાયો
બાવીસ વર્ષ અમેરિકન સ્કૂલમાં કામ કરતાં કરતાં ત્યાં પણ ઘણા મિત્રો થયા. મારિયા એક ચુલબુલી મેક્સિકન શિક્ષિકાનો ચહેરો અને ડાયરીનું એ પાનું આજે પણ આંખ સામે તરવરે છે.
કેન્સરને માત આપી જિંદાદિલીથી જીવતી મારિયા અચાનક એક દિવસ મારી સાથે જમતાં જમતાં કહેવા માંડી, “મીસ મુન્શા 55 and up, decide to start my second innings” પહેલીવાર મને સેકન્ડ ઇનિંગ્સનો અર્થ સમજાયો, સ્વેચ્છાએ મારિયા નિવૃત થઈ પોતાના સમવયસ્ક લોકો સાથે રહેવા જવાની હતી; જ્યાં એ પોતાના શોખ પોતાના મિત્રો સાથે માણી શકે. અમેરિકામાં આ વાત બહુ સહજ છે જે પચાવતા થોડી વાર લાગી.
जिंदगीका सफर है ये कैसा सफर,
कोई समझा नहीं, कोई जाना नहीं;
है ये कैसी डगर, चलतें हैं सब मगर;
कोई समझा नहीं, कोई जाना नहीं!!
રાજેશ ખન્ના, શર્મિલા ટાગોરनुं પિક્ચર સફર મારા મનગમतां પિક્ચરની યાદિમાં શામેલ છે. કિશોરકુમારના કંઠે ગવાયેલું અને ઈન્દીવરજી લખેલું આ ગીત જીવનનો મર્મ કેવી સુંદરતાથી સમજાવે છે. મારા જીવનની સફર પણ કાંઈક આવી જ છે, चलतें हैं सब मगर, कोई समझा नहीं कोई जाना नहीं।
અત્યારે ડાયરીનો ત્રીજો અધ્યાય લખાઈ રહ્યો છે. અમેરિકામાં સ્થાયી થવાની ઈચ્છાએ બાવીસ વર્ષ પહેલાં ભારત છોડ્યું. છેલ્લાં બે ત્રણ વર્ષથી કોરોનાના સકંજામાં આખું વિશ્વ ઝડપાયું અને ઘણા આપ્તજનોનો વિયોગ થયો ત્યારથી મનમાં એક ઉત્પાત થઈ રહ્યો હતો, એકલતાનો સામનો કરવો તો કઈ રીતે? એક સ્ત્રી તરીકે કદાચ એ સહી લેવાય પણ એક પુરુષ અને તે પણ હંમેશાં બીજા પર અવલંબિત હોય એનું શું?
ભારતથી મિત્રોનો વારંવાર વહાલભર્યો સંદેશો આવતો હતો કે પાછી આવી જા, ઉંમરના આ પડાવે મિત્રો જેવો બીજો કોઈ સાથ નથી, એમાં તબિયત એક મુખ્ય નિમિત્ત બની ગયું..
ડાયરીમાં ત્રીજી પાળી, ત્રીજો અધ્યાય લખાવો શરુ થયો. પોતાને વતન પાછાં ફરતાં જાણે માની ગોદમાં પાછી ફરી હોઉં એવું લાગે છે. વતનની માટી, લોકો અને એની ખુશ્બૂ નિરાળી જ છે!! આ સવાર, બારી બહાર દેખાતો ગુલમહોર અને……
ઊઘડતી આંખ કોયલના ટહુકારે
ઊગતું પ્રભાત સૂર્યકિરણના સથવારે
આજનું આ પાનું માતૃવંદના સાથે સમાપ્ત કરું છું.

“પાલવનો ટુકડો મીઠું વ્હાલ સજાવે,
આમ તો ના કોઈ કમી જીવનમાં જરાયે
તો સપનામાં રોજ મા હાલરડાં કાં વાવે
મોતી ચમકતું આંખ ખૂણે, એ છુપાવે…..

ઠેસ જ્યાં લાગે જરા ને મા યાદ આવે.

ગયા સહુ છોડી એ શું બની જાય તારા?
કૌતુકભરી નજરો શોધે હશે કોઈ મારા?
વરસાવે સહુ અઢળક પ્રેમની અમૃત ધારા!
યાદોના ખૂલે પટારા, અશ્રુનાં તોરણ બંધાવે…

ઠેસ જ્યાં લાગે જરા, ને મા યાદ આવે.
અસ્તુ,
શૈલા મુન્શા
www.smunshaw.wordpress.com

May 27th 2023

સંભારણુ -૧૨ – અણધારી વિદાય

૨૧ મે ૨૦૨૩ની સવાર હું ક્યારેય નહિ ભૂલી શકું…
જાગવાનો સમય થઈ ગયો હતો, પણ સવારની એ મીઠી નીંદરમાં આંખ ખોલવાનુ મન થતું નહોતું. અપાર્ટમેન્ટની બહાર જ આવેલા શંકરના મંદિરમાંથી પ્રાતઃ આરતીના સૂર રેલાઈ વાતાવરણ ભક્તિમય બનાવી રહ્યાં હતાં અને અચાનક ફોન રણક્યો…
જોયું તો સમીત, મારા દીકરાનો ફોન હતો. વહેલી સવારે એનો ફોન જોતાં જ મનમાં ફાળ પડી! મમ્મી એક દુઃખદ સમાચાર છે સાંભળીને જ એક ક્ષણમાં કેટલા વિચારો અને ધ્રાસ્કો.. તેં દેસાઈ કઝીનમાં મેસેજ નથી જોયો?? સુશીમામીનુ અવસાન થયું છે!! મારો શ્વાસ, કાન, મન બધું જાણે સ્થગિત થઈ ગયું, સમીત કાંઈ બોલતો રહ્યો ને દુનિયા જાણે થંભી ગઈ! છેવટે કાને એટલું જ સંભળાયું “મમ્મી, મમ્મી શાંત થા, ઊંડા શ્વાસ લે” શરીર થરથર કાંપતું હતું અને બોલવા માટે શબ્દો….
થોડીવારે કળ વળી અને સમીતને પૂછ્યું પણ એને વધારે કાંઈ ખબર નહોતી. ફક્ત રાતે એટલે કે વહેલી સવારે સુશીમામીનુ અવસાન થયું એટલી જ વિગત જાણતો હતો.
સુશીમામી પહેલીવાર જ્યારે કલકત્તાથી ગુજરાતી મંડળ તરફથી નૃત્યનાટિકાનો પ્રોગ્રામ લઈ મુંબઈ આવ્યા ત્યારે મળી હતી. એક જ બિલ્ડીંગમાં રહેતાં ઉમેશ મામાને સુશીમામી પ્રેમમાં હતાં અને ઘરના સહુની સમ્મતિથી વૈવાહિક જીવન શરુ કરવાના હતાં. મમ્મી સાથે હું અને પારુલ ભાવિ મામીને મળવા તેજપાલ ઓડિટોરિયમ પહોંચી ગયા હતાં. મામા બધા ભાઈ બહેનમાં સહુથી નાના એટલે અમને હમેશ મામા કરતાં મિત્ર વધારે લાગતાં મામી સાથે પહેલી મુલાકાતમાં જ એક નાસમજ પણ અનોખી લાગણીનો તાર જોડાઈ ગયો.
ભાવિના ગર્ભમાં શું છુપાયેલું છે કોને ખબર? ૧૯૬૮નુ વર્ષ અમારા સહુ માટે, મારા નાના નાની માટે કારમો આઘાત લઈ આવ્યું. એકવીસ દિવસના ગાળામાં મારા મોટા માસાને મારા પપ્પા હાર્ટફેઈલથી અવસાન પામ્યા. મમ્મીએ સ્વમાનભેર સ્કૂલની નોકરી કરી અમ ભાઈબહેનોને પાંખમાં લીધાં, પણ એ હિમ્મત નાનાની સોચ અને મામા, મામી માસા, માસી બધાની સહિયારી મદદથી કરી શકી..
જીવન થોડું થાળે પડ્યું અને બીજો વજ્રાઘાત.. એક અકસ્માતમાં મારી મમ્મીનુ પણ અવસાન થયું. અમે ભાઈ બહેન સાવ નોધારાં થઈ ગયાં, ફરી નાના નાની એ જ હિમ્મત બની પડખે ઊભા રહ્યાં
મારા લગ્ન કરાવી નાના મારી બહેન અને નાના ભાઈને લઈ કલક્ત્તા ગયાં. સુશીમામી મામી મટી એમનાં પણ મા બની રહ્યાં. એમને એક જ દીકરો પણ પારુલ સ્નેહલના કલકત્તા ગયાં પછી મામા મામી ક્યાંય એકલા ફરવા ગયા હોય એવું મને યાદ નથી. હજુ એટલી કસોટી બાકી હોય તેમ બીજા વર્ષે સુરેશમામાનુ અવસાન થયું અને સુશીમામીએ જેઠાણી અને એમના ત્રણ બાળકો સહુને પાંખમાં લીધાં અને જીવનભર સહુની મા બની રહ્યાં!!
હજી હમણાં જ મધર્સ ડે ગયો અને ૧૭ મે અમારી પચાસમી લગ્નતિથિ. મહિના પહેલાં જ હું ને પ્રશાંત કાયમ માટે ભારત પાછા આવ્યાં. મામી ઘણા ખૂશ હતાં. ચાલો હવે તું પાસે આવી ગઈ એટલે જલ્દી મળવાનુ થશે, લગ્નતિથિએ આશીર્વાદના સંદેશ સાથે કલક્ત્તા આવવાનુ ભાવભીનુ આમંત્રણ હતું.કોને ખબર હતી કે એ પળ ક્યારેય નહિ આવે..
મારી કવિતા, ગઝલ, કે વાર્તા; મામી હમેશ વાંચીને સરસ પ્રતિભાવ આપતાં અને મારા લખાણના મોટા પ્રશંસક હતાં. હજી થોડા મહિના પહેલાં તો મેં મારા સંભારણામાં એક મા ગુમાવ્યા પછી કેટલી માતાનો પ્રેમ મળ્યો એ વાત લખી હતી અને આજે??
ત્રણ દિવસે આજે સુશીમામીની યાદોને વાગોળતાં શ્રધ્ધા સુમન રુપે કશુંક લખવાની હિમ્મત કરી રહી છું. મનમાં વિચારોનો મહાસાગર ઉમટે છે શું લખું અને શું નહિ??
સુશી મામીએ જીવનભર નિઃસ્વાર્થભાવે ફકત લાગણી વહેંચવાનુ જ કામ કર્યું છે. કલક્ત્તામાં બાળમંદિરમાં એક સ્વયંસેવક તરીકે સેવા આપવાનુ શરુ કરી ત્યાંની કમિટિમાં માનદ હોદ્દા પર વર્ષો કામ કર્યું અને સંસ્થાને આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરે આગળ લાવવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો…
આવી નિરાભિમાનિ કર્મનિષ્ઠ વ્યક્તિની પ્રભુને પણ જરુર હશે એટલે એમને ત્યાં સેવા આપવા બોલાવી લીધાં અને આ એમના સત્કર્મનો જ પ્રભાવ છે કે રાતે બાર વાગ્યા સુધી પતિ, દીકરા, વહુ સાથે ક્રિકેટ મેચ જોયા પછી સાડાબારે જરા શ્વાસમાં મુંઝવણ થઈ અને ગાડીમાં હોસ્પિટલ પહોંચતા પહેલાં સ્મિતવદને, ચહેરા પર પરમ શાંતિ સાથે એક નવી દુનિયાને પ્રેમ વહેંચવા પહોંચી ગયાં.
શ્રી ભવાનીપુર ગુજરાતી બાળમંદિર કલકત્તાના પરિવારના શોક સંદેશ સાથે વિરમું છું…

શ્રી ઉમેશભાઈ, વિરલ, નીપા અને પરિવાર જન…
સરળ સ્વભાવ, હસમુખ ચહેરો, એક વિશેષ વ્યક્તિત્વ.. સૌના પ્રિય સુશીબેન.. એક યથાર્થ જીવન જીવી ગયાં. એમનો પુણ્યશાળી જીવાત્મા કર્મનો ક્ષય અને ઋણ મુક્તિની નવી રાહ નવું પ્રારબ્ધ ભોગવવા સમસ્તિ તેજમાં ભળી ગયો. સુશીબેનની કાર્યશીલતા, કાર્ય પ્રત્યેની સુઝ ચીવટ અને નિયમિતતા બાલમંદિર પરિવાર માટે પ્રેરણારુપ છે. બાલમંદિર પ્રત્યેનો એમનો સ્નેહ અને યોગદાન સદાય અમારી સ્મૃતિમાં જીવંત રહેશે.
“મા” ના વાત્સલ્ય અને હૂંફ જીવનના અમૂલ્ય વરદાન છે. કોઈપણ ઉંમરે “મા” નો વિયોગ અસહ્ય છે આ અવસાદની ક્ષણોમાં આપ સર્વે ધૈર્યથી સાથે રહી એમની ચેતનાના આશિષ પામજો, એમની સાથે વિતાવેલાં સુખદ સ્મરણોથી સાંત્વના પામજો.
પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા! એક જીવ સાચા અર્થમાં તમારા દ્વારે સજીવ થવા આવી રહ્યો છે એ રાહમાં ઝળહળ પ્રકાશ પાથરો, પરમ શાંતિ અને મુક્તિ આપો…..
બાલમંદિર પરિવારની અંતઃકરણની પ્રાર્થના
ૐ શાંતિ શાંતિ શાંતિ

આજે ખરા અર્થમાં હું મા વિહોણી થઈ ગઈ.. બસ એક જ પ્રાર્થના પ્રભુ એમના આત્માને શાંતિ આપે અને અમને એમના પગલે ચાલવાની પ્રેરણા….
અસ્તુ,

શૈલા મુન્શા તા મે/ ૨૪/૨૦૨૩
www.smunshaw.wordpress.com

April 1st 2023

चलते चलते

जसुकी ७५वी सालगिराह पर,

चलते चलते
हमे हरदम याद रखना
कभी अलविदा ना कहना
कभी अलविदा ना कहना
हंसते हँसते बस यूँही तुम
गुनगुनाते रहना
कभी अलविदा ना कहना
कभी अलविदा ना कहना

यादोमें हमें सजाकर
प्रेम युं ही करते रहेना
और यूँही गुनगुनाते रहना
कभी अलविदा ना कहना
कभी अलविदा ना कहना

चलते चल्ते गीतसे प्रेरित होकर थोडे बदलाव के साथ,

शैला मुन्शा मार्च ८/२०२३

March 31st 2023

શું છે સાચું સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય??

સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય અને સ્વછંદતા, આ બે શબ્દો વચ્ચે બહુ જ સૂક્ષ્મ લક્ષ્મણરેખા છે. સ્વતંત્રતા ઘણી વસ્તુમાં હોઈ શકે.ગાંધીજીએ સાઉથ આફ્રિકામાં ઘણી બાબતો પર એ માટે લડાઈ, સત્યાગ્રહ કર્યા અને એમાં સફળ પણ થયા. ભારતની આઝાદી માટેના પગરણ એ બીજ ત્યાંજ વવાયા. ભારત આવી એ જ આંદોલન ગુલામી દૂર કરવા, અંગ્રેજો સામે લડવા સત્યાગ્રહનુ શસ્ત્ર અપનાવ્યું અને દેશને આઝાદી પણ અપાવી, પણ આજના સત્તાધારીઓ એ જ સ્વતંત્રતાનો, ગાંધીના નામને વટાવવાનો ઉપયોગ જે રીતે કરે છે એને સ્વતંત્રતા કહેવી કે સ્વછંદતા એ એક અલગ જ ચર્ચાનો વિષય છે.
સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્યની વાત પર મને હમણા જ મારી સખી સાથે થયેલ વાતચીત યાદ આવી ગઈ. સુધાબહેનનો ડલાસથી ફોન હતો, વાત કરતી વખતે એમના અવાજની ગમગીની છાની ના રહી. મારાથી પૂછાઈ ગયું કે વાત શું છે સુધાબહેન? એમની વાત સાંભળી દુઃખ થયું અને સાથે વિચાર પણ આવ્યો આધુનિક કહેવાતી સ્ત્રીની સમજ અને સહનશીલતા પર.
એમની પૌત્રીના લગ્ન બે વર્ષ પહેલાં એની પોતાની પસંદગીના છોકરાં સાથે જ થયાં હતા. હવે એને છોકરો માવડિયો લાગે છે અને છૂટાછેડા લેવા છે, કારણ પૂછ્યું તો કહી દીધું કે “હું સરસ નોકરી કરું છું, સારો પગાર છે, હું શા માટે એની મા ના નખરાં સહન કરું?
સુધાબહેન બિચારા જીવ બાળતાં હતા કે અમારા ઉછેરમાં શું કમી રહી ગઈ, જરા સરખી ધીરજ કે સમાધાનનો તો વિચાર જ નથી કરતી આજની દીકરીઓ. આપણે કાંઈ દીકરીને દુઃખના દરિયામાં ધકેલવા નથી માંગતા પણ ઉતાવળિયું પગલું ભરતાં પણ રોકી નથી શકતા એ કમનસીબી છે આપણી. આજની દીકરીઓ માટે લગ્નનુ કોઈ મહત્વ જ નથી કે નથી જરા પણ સહન શક્તિ.
એક બીજો દાખલો,
મારી એક સખી જેને આપણે સીમા તરીકે ઓળખશું. એના લગ્ન લગભગ ત્રીસ વર્ષ પહેલાં થયા હતા જે માતા પિતાની સંમતિથી થયા હતાં. એનો પતિ પણ માવડિયો હતો. એકનો એક દીકરો અને વિધવા મા એટલે નાનપણથી મા ની મરજી પ્રમાણે જીવે. સીમા પરણીને આવી અને થોડા વખતમાં સમજી ગઈ પણ ધીરજથી પરિસ્થિતિ સુધારવાનો પ્રયત્ન શરુ કર્યો. કોઈ ખાસ ફરક ના પડ્યો અને વરસમાં સીમાએ દીકરીને જન્મ આપ્યો. દીકરીનો જન્મ થતાં જ સાસુનો ત્રાસ વધી ગયો અને જાણે દીકરીને જન્મ આપી સીમાએ મહાપાપ કર્યું હોય એવો વર્તાવ સાસુ અને સીમાના પતિમાં દેખાવા માંડ્યો. માતા પિતાની આબરુ સાચવવા સીમાએ થાય એટલું સહન કર્યું. દીકરાની આશાએ અને ખાસ તો પતિની ઈચ્છાને વશ થઈ સીમા ફરી ગર્ભવતી થઈ.
સીમાને પિયર સુવાવડ કરવાં મોકલતાં પહેલા સાસુએ ચોખ્ખી ધમકી આપી ” જો ફરી પથરો જણ્યો છે તો સાસરે પાછી ના આવતી” પતિની પણ જાણે મુક સંમતિ હતી. ફરી દીકરીનો જન્મ થયો અને સીમાએ સામેથી છૂટાછેડા લેવાનો નિર્ણય લઈ લીધો.
સીમા સ્વતંત્ર થઈ પણ એને પગભર થઈ એ સ્વતંત્રતાનો ગેરલાભ લીધાં વગર સ્વમાનભેર જીવન વિતાવ્યું. દીકરીઓને ઉચ્ચ અભ્યાસ કરાવ્યો. આજે બન્ને દીકરીઓ પણ સરસ હોદ્દા પર છે, સરસ કમાણી છે અને સ્વતંત્રતાથી જીવે છે. બન્નેનો લગ્નજીવન પરથી વિશ્વાસ ઊઠી ગયો છે. સ્વતંત્ર છે પણ સ્વછંદ નથી. પુરુષમિત્રો છે પણ સમાનતાની ભાવના સાથે પોતાની મર્યાદા લાંઘ્યા વગર સમાન સ્તરે મૈત્રી રાખી શકે છે.
નાની વયે વિધવા થનાર એવી ઘણી સ્ત્રીઓને આસપાસમાં, કુટુંબમાં જોઈ છે જેમણે આત્મનિર્ભર થઈ પોતાના સંતાન જ નહિ પણ સાસુ સસરાં કે કુટુંબની, ઘરની વ્યક્તિની ખેવના ચાકરી, જવાબદારી એક દીકરો બની ઉપાડી લીધી છે.
એવી પણ કેટલીય યુવતીઓને જોઈ છે જેમને સ્વતંત્રતાના નામે સહેલાઈથી સ્વછંદતામાં સરી પડતી જોઈ છે. દુનિયા હરણવેગે પ્રગતિના પંથે આગળ વધતી જાય છે વિજ્ઞાન, ટેક્નોલોજી જાણે દિવસે ના વિકસે એટલી રાતે વિકસે એમ કહેવાય છે. પચીસ ત્રીસ વર્ષ પહેલાં મોબાઈલ વિશે કોઈ જાણતું નહોતું અને આજે નાના બાળકને પણ મોબાઈલ વગર ચાલતું નથી. દુનિયા જાણે આપણી મુઠ્ઠીમાં સમાઈ ગઈ છે અને હવે તો સ્માર્ટ વોચ દ્વારા આપના કાંડે આવી ગઈ છે, એ પરિસ્થિતિમાં દેખાદેખી, સ્પર્ધા, આધુનિક દેખાવાની ઘેલછામાં પોતે પુરુષ સમોવડી છે એ દેખાડવાં યુવતીઓ એવા પગલાં ભરે છે જે જુની પેઢીને જુની આંખે નવા તમાશા જેવું લાગે છે.
લગ્ન પ્રથા જે એક સામાજિક સ્તંભ ગણાતી અને એક દીકરી જ્યારે પરણીને પતિગૃહે જતી તો એ બન્ને કુળને તારનારી પુત્રવધૂ કહેવાતી. સંસારમાં આવતી ઘણી તકલીફોથી સહુની રક્ષા કરતી, કુટુંબની આબરુ સહુની રખેવાળી કરતી. ઘરની પરિસ્થિતિ સાધારણ હોય એમાં પણ મહેમાનોને સાચવી લેવા, બાળકોને ભણાવવા, એવા તો કેટલાય કામો સ્ત્રી વગર બોલે ચુપચાપ કરતી જાય છે.સ્વતંત્રતા તો એને પણ હોય છે, પણ એ એના ઉંબરાનુ સુરક્ષાકવચ બની જાય છે. ઘરની માન મર્યાદા એ ઉંબરો ઓળંગી ના જાય એનુ એ સતત ધ્યાન રાખે છે.
સીતાએ એક ડગલું ભરી જ્યાં લક્ષ્મણરેખા પાર કરી એક સોનાના હરણ માટે, એમાંથી આખું રામાયણ રચાયું, સાથે સાથે એ જ સીતાના સતીત્વના કારણે રાવણ એને સ્પર્ષ પણ ના કરી શક્યો.
સ્ત્રીનુ સ્વત્વ એનુ સ્વાતંત્ર્ય છે એ હમણાં સોની ટીવી પર આવતી સિરિયલ “પુણ્યશ્લોક અહિલ્યા બાઈ”માં બહુ સરસ રીતે દર્શાવ્યું છે. સચ્ચાઈ માટે લડવું પણ સાથે કુટુંબની ગરિમાનો ખ્યાલ રાખવો અને સાચી વાત પુરવાર કરી આપવી એ સાચી સ્ત્રી સ્વતંત્રતા છે.
પાશ્ચાત્ય સમાજનો એક પવન એક રીતભાત આજે ભારત જેવા દેશમાં પણ બહુ ઝડપે ફેલાવા માંડ્યો છે, અને એ છે લીવ ઈન રિલેશનશીપ; એટલે કે લગ્ન વગર યુવક યુવતી સાથે રહે. ફાવે તો ઠીક નહિ તો છૂટાં પડી જવાનુ. સાથે રહેતાં બાળક પણ જન્મે તો બન્ને સાથે મળી એનો ઉછેર કરે પણ લગ્ન તો મન થાય તો જ કરે. લગ્ન કરે તો પણ યુવતી પોતાની અટક ના બદલે. પિતાની અટક ચાલુ રાખે. બાળકના નામ સાથે પિતાનુ જ નામ જોડાય એ જરુરી નહિ. મીડલ નેમ દાદાનુ પણ લગાડે, કોઈ પોતાને ગમતી જાહેર ક્ષેત્રની વ્યક્તિનુ પણ લગાડે આ બધી વાતોને સ્વતંત્રતા સાથે શું લાગે વળગે એ મને સમજાતું નથી.
અમેરિકામાં લગ્ન વગર સાથે રહેવું, જરા સરખી તકરારમાં છૂટાછેડા લઈ લેવા, બીજે પરણવું એ બહુ સહજ વાત છે. પચાસ વર્ષની ઉંમરે હું ભારતથી અમેરિકા કાયમી વસવાટ કરવા આવી અને શાળામાં શિક્ષિકા તરીકે નોકરીની શરુઆત કરી ત્યારે અમુક શબ્દોની મને સમજ નહોતી પડતી.
દા. ત. બાળકો સાથે વાત કરતાં પોતાના ભાઈ કે બહેનની ઓળખાણ આપે તો એમ કહે કે he is my half brother, or half sister. introduce mother as, she is my father’s wife. આ બધું સાંભળી મને નવાઈ લાગતી કે આ half brother શું છે?? પછી ખબર પડી કે એના પિતાએ બીજા લગ્ન કર્યાં અને જે દીકરો જનમ્યો એ સાવકો ભાઈ કહેવાય. સાવકી મા કહેવાને બદલે she is my father’s wife થી જ ઓળખાણ આપે. પરિસ્થિતિ એવી છે કે અહીં ચાલીસ પચાસ વર્ષથી વસતાં ભારતીય કુટુંબના દીકરા દીકરી વગર લગ્ને સાથે રહેતા હોય અને પછી જ્યારે સંતાનો કહે ત્યારે પાછાં માતા પિતા લાખો ડોલર ખર્ચી ધામધૂમથી લગ્ન કરાવી આપે. અરે! ભાઈ લગ્નની હવે જરુર જ શું છે!! દીકરી હોય તો પાછાં શોખથી અને ગર્વથી કહે ” અમે તો દીકરીને બધી છૂટ આપી છે એની સ્વતંત્રતા પર કોઈ આંચ ના આવવી જોઈએ.” એ દીકરી વર્ષ પછી આવીને કહે પપ્પા હું એ માણસ જોડે હવે રહી શકું એમ નથી, હું મારી જિંદગી મારી રીતે જીવવા માંગુ છું, તો પપ્પા પણ કોઈ તપાસ કર્યાં વગર, કોનો વાંક છે એ જોયા વગર હા કહી દે. ખરેખર તો હા કહેવી જ પડે, કારણ આજની યુવા પેઢી પોતાની મરજીના જ માલિક હોય છે.
સ્વતંત્રતાને નામે ધનિક નબીરાઓમાં એક નવી ફેશન જોવા મળે છે અને તે પણ કમનસીબે ભારત જેવા સાંસ્કૃતિક દેશમાં વધારે. આજકાલ દારુ પીવો, ડ્રગ્સ લેવું, પૈસાથી જુગાર રમવો એ હાઈ સોસાયટીનુ જાણે પ્રતિષ્ઠાનુ પ્રતિક બની ગયું છે. રમતો પણ કેવી કેવી કે પાંચ છ પુરુષો ગોળાકારે બેઠા હોય એમની પત્નીઓ હાથમાં વાઈનના ગ્લાસ લઈ સાથે બેઠી હોય અને વચ્ચે એક ખાલી બોટલ મુકી હોય સાથે એક કારની ચાવી હોય. બોટલને ગોળ ફેરવે થંભીને જેની સામે બોટલનુ નાળચું આવે એ નબીરો જેની ચાવી હોય એની પત્ની એક રાત પોતાની સાથે લઈ જઈ શકે. એની ખુદની પત્નીને પણ કોઈ વાંધો ના હોય અને આવી ભદ્દી મજાકને નામ આપે આધુનિકતા ને સ્વતંત્રતાનુ.
યુવા પેઢી અને ખાસ ફિલ્મી નબીરાઓના નામ એમાં યુવતીઓ પણ શામેલ હોય, આજકાલ ક્રુઝ પાર્ટી અને રેવ પાર્ટીમાં ડ્રગ્સ લેવા માટે ખૂબ ચમકે છે, બાકી હોય તેમ મિડિયા એ વાતને ખૂબ ઉછાળે છે, ને દુઃખની વાત એ છે કે પાછું આખું ફિલ્મ જગત એ ને ખરાબ વર્તન કહેવાને બદલે નાદાન છે કહી પંપાળે છે. લાખો રુપિયા ખર્ચી એમને છોડાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે.
એક તરફ રોજ ગભરુ બાળાઓ ઉપર બળાત્કારના કિસ્સા વધતાં જાય છે, સમાજ હીનતાની ચરમસીમાએ પહોંચી રહ્યો છે અને હેવાનિયતનો શિકાર બનેલી યુવતી જો નિડરતાથી બળાત્કારી પર કેસ કરે તો સમાજ, વકીલો એના આત્માને છલની કરે એવા સવાલો પૂછી એનુ જીવવું દુર્ભર કરી દે છે. એના સ્વમાનને એટલું તહસ નહસ કરી દે છે કે એના માટે સ્વતંત્રતાથી જીવવું દુષ્કર કરી દે છે. કોઈક જ હિંમતભેર સમાજની અવહેલનાનો સામનો કરી સ્વમાનભેર જીવી શકે છે અને કેટલીય બિચારી આત્મહ્ત્યા કરી બેસે છે.
સ્ત્રીની દુશ્મન ઘણીવાર સ્ત્રી જ બને છે. આજે જગતભરમાં જે દેહ વેપારનો ધંધો ચાલી રહ્યો છે એમાં મહત્વનો ભાગ ઘણીવાર એક સ્ત્રી જ ભજવતી હોય છે. ગરીબીનો શિકાર બનેલ કુટુંબો જાતે ઘણીવાર પોતાની દીકરીનો સોદો કરતાં હોય છે. કેટલીવાર નોકરીની લાલચે યુવતી પોતે આવા કપટનો ભોગ બનતી હોય છે. સ્વતંત્ર જીવન જીવવાની ઘેલછામાં ક્યારે એ સ્વછંદતાના માર્ગે આગળ વધી જાય છે એનુ ભાન ખૂબ મોડું થાય છે
આપણો ઈતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે કે સાતંત્ર્ય ખાતર રાણી લક્ષ્મીબાઈ જેવાં એ જાનની કુરબાની આપી અને સતી રાણકદેવીએ સિધ્ધરાજ જયસિંહને મ્હાત કર્યો. આપણો દેશ આવી વિરાંગનાઓથી ભરેલો છે.
સ્ત્રી એ સૃષ્ટિનુ સહુથી ઉત્તમ સર્જન છે. દરેક કાળમાં દરેક સમયે એનુ સ્ત્રીત્વ ઝળકી ઉઠ્યું છે. એ ધારે તો સર્જન પણ કરી શકે અને ધારે તો વિનાશ પણ.
વોટ્સેપ પર મળેલો એક સંદેશો જગતની સર્વ સ્ત્રીને સમર્પિત કરતાં

*woman*. . . . . . . . .

When God created the woman He worked late on Friday …….

An angel came and asked. “Why spend so much time on it?”

Replied the lord. “Did you see all the specifications I had to meet in order to design it?”

● She must function in all kinds of situations.
● She must be able to adopt several children at once.
● Have a hug that can heal anything from a bruised knee to a broken heart.
● She must do it all with just two hands.
● She heals herself when she is sick and can work 18 hours a day.

The angel was impressed “Only two hands ….. impossible!

And this is the standard model? ”

The angel approached and touched the woman.
“But you made her so soft, Lord.”
“She’s soft,” God said.
“But I made her strong. You can not imagine what she can endure and overcome”

“Can she think?” Asked the angel …
Replied the lord. “Not only can she think, she can reason and negotiate.”

The angel touched her cheek ….
“God, this piece seems to be leaking! You’ve put too much of a burden on it.”
“She’s not leaking … it’s a tear.” The Lord corrected the angel …

“What is it for?” Asked the angel ……
Said the lord. “Tears are her way of expressing her sorrow, her doubts, her love, her loneliness, her suffering and her pride.” …

It made a great impression on the angel,
“God, you’re a genius. You thought of everything.
A truly wonderful woman ”

Said the Lord. “Indeed she is.
■ She has the power to amaze a man.
■ She can handle troubles and carry heavy loads.
■ She holds happiness, love and opinions.
■ She smiles when she feels like screaming.
■ She sings when she feels like crying, cries when she’s happy and laughs when she’s scared.
■ She fights for what she believes in.
■ Her love is unconditional.
“Her heart breaks when a relative or friend dies, but she finds the strength to continue living.”

The angel asked: So she is a perfect being?
The Lord replied: No. It has only one drawback.
“She often forgets what she’s worth.”

કેટલી સાચી વાત કરી કે સ્ત્રી ઘણીવાર ભુલી જાય છે કે પોતાનુ મૂલ્ય શું છે. પોતાનુ સ્વ સાચવી મક્કમ પણે, નિડરતાથી પોતાની વાત રજૂ કરવી પણ સ્વતંત્રતા અને સ્વછંદતા વચ્ચેની બારીક લક્ષ્મણરેખાનુ ઉલ્લંઘન ક્યારેય ના કરવું એટલી સમજ આવી જાય તો એક સ્ત્રી ફક્ત પોતાની જ નહિ જગતની ઉન્નતિ કરી શકે. આજે ભારતમાં “બેટી બચાઓ, બેટી પઢાઓ” એ જાહેરાતો ખૂબ સાંભળવા મળે છે. આપણા વડાપ્રધાન શ્રી નરેંદ્ર મોદીજીએ આ પોકાર કર્યો છે અને એ સત્ય છે કે જો દીકરીઓને ભણતર મળશે તો આપોઆપ સમાજ સામે નિર્ભિક રીતે લડવાનો આત્મનિર્ભર થવાનો સાચા અર્થમાં પુરુષ સમોવડી થવાનુ ગૌરવ પ્રાપ્ત કરી શકશે.

શૈલા મુન્શા તા.૦૯ ઓક્ટોબર ૨૦૨૧
www.smunshaw.wordpress.com

March 23rd 2023

મા ની આશિષ!

ઝુરતી આંખો આજે પણ ને,
નીતરતા આંસુ આજે પણ!

રહેતી જે છબી દિલના ખુણે,
હર પળ તુજને શ્વસુ આજે પણ!

ક્યાંથી લાવું એ વહાલભર્યો સ્પર્શ,
નથી પાસે તોય, શોધું આજે પણ!

હતી પાસે તો કરી ના માવજત,
શરમથી મુજને કોસું આજે પણ!

પાલવે બાંધી તુજ વહાલની પોટલી
માવડી નત મસ્તકે વંદુ આજે પણ!

શૈલા મુન્શા. તા. મે ૭/૨૦૧૫

February 28th 2023

સ્વતંત્રતા કે સ્વચ્છંદતા!!


શું છે સાચું સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય??

સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય અને સ્વછંદતા, આ બે શબ્દો વચ્ચે બહુ જ સૂક્ષ્મ લક્ષ્મણરેખા છે. સ્વતંત્રતા ઘણી વસ્તુમાં હોઈ શકે. ગાંધીજીએ સાઉથ આફ્રિકામાં ઘણી બાબતો પર એ માટે લડાઈ, સત્યાગ્રહ કર્યા અને એમાં સફળ પણ થયા. ભારતની આઝાદી માટેના પગરણના એ બીજ ત્યાંજ વવાયા. ગાંધીજીએ ભારત આવી એ જ આંદોલન ગુલામી દૂર કરવા, અંગ્રેજો સામે લડવા સત્યાગ્રહનુ શસ્ત્ર અપનાવ્યું અને દેશને આઝાદી પણ અપાવી, પણ આજના સત્તાધારીઓ વિના તકલીફે મળેલી સ્વતંત્રતાનો, ગાંધીના નામને વટાવવાનો ઉપયોગ જે રીતે કરે છે એને સ્વતંત્રતા કહેવી કે સ્વછંદતા એ એક અલગ જ ચર્ચાનો વિષય છે.
સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્યની વાત પર મને હમણાં જ મારી સખી સાથે થયેલ વાતચીત યાદ આવી ગઈ. સુધાબહેનનો ડલાસથી ફોન હતો, વાત કરતી વખતે એમના અવાજની ગમગીની છાની ના રહી. મારાથી પૂછાઈ ગયું કે વાત શું છે સુધાબહેન? એમની વાત સાંભળી દુઃખ થયું અને સાથે વિચાર પણ આવ્યો આધુનિક કહેવાતી સ્ત્રીની સમજ અને સહનશીલતા પર.
એમની પૌત્રીના લગ્ન બે વર્ષ પહેલાં એની પોતાની પસંદગીના છોકરાં સાથે જ થયાં હતા. હવે એને છોકરો માવડિયો લાગે છે અને છૂટાછેડા લેવા છે, કારણ પૂછ્યું તો કહી દીધું કે “હું સરસ નોકરી કરું છું, સારો પગાર છે, હું શા માટે એની મમ્મીના નખરાં સહન કરું?
સુધાબહેન બિચારા જીવ બાળતાં હતા કે અમારા ઉછેરમાં શું કમી રહી ગઈ, જરા સરખી ધીરજ કે સમાધાનનો તો વિચાર જ નથી કરતી આજની દીકરીઓ. આપણે કાંઈ દીકરીને દુઃખના દરિયામાં ધકેલવા નથી માંગતા પણ ઉતાવળિયું પગલું ભરતાં પણ રોકી નથી શકતા એ કમનસીબી છે આપણી. આજની દીકરીઓ માટે લગ્નનુ કોઈ મહત્વ જ નથી કે નથી જરા પણ સહન શક્તિ.
એક બીજો દાખલો,
મારી એક સખી જેને આપણે સીમા તરીકે ઓળખશું. એના લગ્ન લગભગ ત્રીસ વર્ષ પહેલાં થયા હતાં અને માતા પિતાની સંમતિથી થયા હતાં. એનો પતિ પણ માવડિયો હતો. એકનો એક દીકરો અને વિધવા માતા એટલે નાનપણથી મા ની મરજી પ્રમાણે જીવે. સીમા પરણીને આવી અને થોડા વખતમાં સમજી ગઈ પણ ધીરજથી પરિસ્થિતિ સુધારવાનો પ્રયત્ન શરુ કર્યો. કોઈ ખાસ ફરક ના પડ્યો અને વરસમાં સીમાએ દીકરીને જન્મ આપ્યો. દીકરીનો જન્મ થતાં જ સાસુનો ત્રાસ વધી ગયો અને જાણે દીકરીને જન્મ આપી સીમાએ મહાપાપ કર્યું હોય એવો વર્તાવ સાસુ અને સીમાના પતિમાં દેખાવા માંડ્યો. માતા પિતાની આબરુ સાચવવા સીમાએ થાય એટલું સહન કર્યું. દીકરાની આશાએ અને ખાસ તો પતિની ઈચ્છાને વશ થઈ સીમા ફરી ગર્ભવતી થઈ.
સીમાને પિયર સુવાવડ કરવાં મોકલતાં પહેલાં સાસુએ ચોખ્ખી ધમકી આપી “જો ફરી પથરો જણ્યો છે તો સાસરે પાછી ના આવતી” પતિની પણ જાણે મુક સંમતિ હતી. ફરી દીકરીનો જન્મ થયો અને સીમાએ સામેથી જ છૂટાછેડા લેવાનો નિર્ણય લઈ લીધો.
સીમા સ્વતંત્ર થઈ પણ એણે પગભર થઈ એ સ્વતંત્રતાનો ગેરલાભ લીધાં વગર સ્વમાનભેર જીવન વિતાવ્યું. દીકરીઓને ઉચ્ચ અભ્યાસ કરાવ્યો. આજે બન્ને દીકરીઓ પણ સરસ હોદ્દા પર છે, સરસ કમાણી છે અને સ્વતંત્રતાથી જીવે છે. બન્નેનો લગ્નજીવન પરથી વિશ્વાસ ઊઠી ગયો છે. સ્વતંત્ર છે પણ સ્વછંદ નથી. પુરુષમિત્રો છે પણ સમાનતાની ભાવના સાથે પોતાની મર્યાદા લાંઘ્યા વગર સમાન સ્તરે મૈત્રી રાખી શકે છે.
નાની વયે વિધવા થનાર એવી ઘણી સ્ત્રીઓને આસપાસમાં, કુટુંબમાં જોઈ છે જેમણે આત્મનિર્ભર થઈ પોતાના સંતાન જ નહિ પણ સાસુ સસરાં કે કુટુંબની, ઘરની વ્યક્તિની ખેવના, ચાકરી, જવાબદારી એક દીકરો બની ઉપાડી લીધી છે.
એવી પણ કેટલીય યુવતીઓને જોઈ છે જેમણે સ્વતંત્રતાના નામે સહેલાઈથી સ્વછંદતામાં સરી પડતી જોઈ છે. દુનિયા હરણવેગે પ્રગતિના પંથે આગળ વધતી જાય છે વિજ્ઞાન, ટેક્નોલોજી જાણે દિવસે ના વિકસે એટલી રાતે વિકસે એમ કહેવાય છે. પચાસ વર્ષ પહેલાં મોબાઈલ વિશે કોઈ જાણતું નહોતું અને આજે નાના બાળકને પણ મોબાઈલ વગર ચાલતું નથી. દુનિયા જાણે આપણી મુઠ્ઠીમાં સમાઈ ગઈ છે અને હવે તો સ્માર્ટ વોચ દ્વારા આપણા કાંડે આવી ગઈ છે, એ પરિસ્થિતિમાં દેખાદેખી, સ્પર્ધા, આધુનિક દેખાવાની ઘેલછામાં પોતે પુરુષ સમોવડી છે એ દેખાડવાં યુવતીઓ એવા પગલાં ભરે છે જે જુની પેઢીને જુની આંખે નવા તમાશા જેવું લાગે છે.
લગ્ન પ્રથા જે એક સામાજિક સ્તંભ ગણાતી અને એક દીકરી જ્યારે પરણીને પતિગૃહે જતી તો એ બન્ને કુળને તારનારી કુળવધૂ કહેવાતી. સંસારમાં આવતી ઘણી તકલીફોથી સહુની રક્ષા કરતી, કુટુંબની આબરુ સહુની રખેવાળી કરતી. ઘરની પરિસ્થિતિ સાધારણ હોય એમાં પણ મહેમાનોને સાચવી લેવા, બાળકોને ભણાવવા, એવા તો કેટલાય કામ સ્ત્રી વગર બોલે ચુપચાપ કરતી જાય છે. સ્વતંત્રતા તો એને પણ હોય છે, પણ એ એના ઉંબરાનુ સુરક્ષાકવચ બની જાય છે. ઘરની માન મર્યાદા એ ઉંબરો ઓળંગી ના જાય એનુ એ સતત ધ્યાન રાખે છે.
સીતાએ એક ડગલું ભરી જ્યાં લક્ષ્મણરેખા પાર કરી એક સોનાના હરણ માટે, એમાંથી આખું રામાયણ રચાયું, સાથે સાથે એ જ સીતાના સતીત્વના કારણે રાવણ એને સ્પર્ષ પણ ના કરી શક્યો.
સ્ત્રીનુ સ્વત્વ એનુ સ્વાતંત્ર્ય છે એ હમણાં સોની ટીવી પર આવતી સિરિયલ “પુણ્યશ્લોક અહિલ્યા બાઈ”માં બહુ સરસ રીતે દર્શાવ્યું છે. સચ્ચાઈ માટે લડવું પણ સાથે કુટુંબની ગરિમાનો ખ્યાલ રાખવો અને સાચી વાત પુરવાર કરી આપવી એ સાચી સ્ત્રી સ્વતંત્રતા છે.
પાશ્ચાત્ય સમાજનો એક પવન એક રીતભાત આજે ભારત જેવા દેશમાં પણ બહુ ઝડપે ફેલાવા માંડ્યો છે, અને એ છે લીવ ઈન રિલેશનશીપ; એટલે કે લગ્ન વગર યુવક યુવતી સાથે રહે. ફાવે તો ઠીક નહિ તો છૂટાં પડી જવાનુ. સાથે રહેતાં બાળક પણ જન્મે તો બન્ને સાથે મળી એનો ઉછેર કરે પણ લગ્ન તો મન થાય તો જ કરે. લગ્ન કરે તો પણ યુવતી પોતાની અટક ના બદલે. પિતાની અટક ચાલુ રાખે. બાળકના નામ સાથે પિતાનુ જ નામ જોડાય એ જરુરી નહિ. મીડલ નેમ દાદાનુ પણ લગાડે, કોઈ પોતાને ગમતી જાહેર ક્ષેત્રની વ્યક્તિનુ પણ લગાડે આ બધી વાતોને સ્વતંત્રતા સાથે શું લાગે વળગે એ મને સમજાતું નથી.
પાશ્ચાત્ય દેશોમાં લગ્ન વગર સાથે રહેવું, જરા સરખી તકરારમાં છૂટાછેડા લઈ લેવા, બીજે પરણવું એ બહુ સહજ વાત છે. પચાસ વર્ષની ઉંમરે હું ભારતથી અમેરિકા કાયમી વસવાટ કરવા આવી અને શાળામાં શિક્ષિકા તરીકે નોકરીની શરુઆત કરી ત્યારે અમુક શબ્દોની મને સમજ નહોતી પડતી.
દા. ત. બાળકો સાથે વાત કરતાં પોતાના ભાઈ કે બહેનની ઓળખાણ આપે તો એમ કહે કે he is my half brother, or half sister. introduce mother as, she is my father’s wife. આ બધું સાંભળી મને નવાઈ લાગતી કે આ half brother શું છે?? પછી ખબર પડી કે એના પિતાએ બીજા લગ્ન કર્યાં અને જે દીકરો જનમ્યો એ સાવકો ભાઈ કહેવાય. સાવકી મા કહેવાને બદલે she is my father’s wife થી જ ઓળખાણ આપે. પરિસ્થિતિ એવી છે કે અહીં ચાલીસ પચાસ વર્ષથી વસતાં ભારતીય કુટુંબના દીકરા દીકરી વગર લગ્ને સાથે રહેતા હોય અને પછી જ્યારે સંતાનો કહે ત્યારે પાછાં માતા પિતા લાખો ડોલર ખર્ચી ધામધૂમથી લગ્ન કરાવી આપે. અરે! ભાઈ લગ્નની હવે જરુર જ શું છે!! દીકરી હોય તો પાછાં શોખથી અને ગર્વથી કહે “અમે તો દીકરીને બધી છૂટ આપી છે એની સ્વતંત્રતા પર કોઈ આંચ ના આવવી જોઈએ.” એ દીકરી વર્ષ પછી આવીને કહે પપ્પા હું એ માણસ જોડે હવે રહી શકું એમ નથી, હું મારી જિંદગી મારી રીતે જીવવા માંગુ છું, તો પપ્પા પણ કોઈ તપાસ કર્યાં વગર, કોનો વાંક છે એ જોયા વગર હા કહી દે. ખરેખર તો હા કહેવી જ પડે, કારણ આજની યુવા પેઢી પોતાની મરજીના જ માલિક હોય છે. અહીં સ્વતંત્રતા છે કે સ્વચ્છંદતા એ જ સમજાતું નથી!!
આજ કાલ સ્વતંત્રતાને નામે ધનિક નબીરાઓમાં એક નવી ફેશન જોવા મળે છે અને તે પણ કમનસીબે ભારત જેવા સાંસ્કૃતિક દેશમાં વધારે. આજકાલ દારુ પીવો, ડ્રગ્સ લેવું, પૈસાથી જુગાર રમવો એ હાઈ સોસાયટીમાં જાણે પ્રતિષ્ઠાનુ પ્રતિક બની ગયું છે. રમતો પણ એવી હોય કે પાંચ છ પુરુષો ગોળાકારે બેઠા હોય એમની પત્નીઓ હાથમાં વાઈનના ગ્લાસ લઈ સાથે બેઠી હોય અને વચ્ચે એક ખાલી બોટલ મુકી હોય સાથે એક કારની ચાવી હોય. બોટલને ગોળ ફેરવે થંભીને જેની સામે બોટલનુ નાળચું આવે એ નબીરો જેની ચાવી હોય એની પત્ની એક રાત પોતાની સાથે લઈ જઈ શકે. એની ખુદની પત્નીને પણ કોઈ વાંધો ના હોય અને આવી ભદ્દી મજાકને નામ આપે આધુનિકતા ને સ્વતંત્રતાનુ.
યુવા પેઢી અને ખાસ ફિલ્મી નબીરાઓના નામ એમાં યુવતીઓ પણ શામેલ હોય, આજકાલ ક્રુઝ પાર્ટી અને રેવ પાર્ટીમાં ડ્રગ્સ લેવા માટે ખૂબ ચમકે છે, બાકી હોય તેમ મીડિયા એ વાતને ખૂબ ઉછાળે છે, ને દુઃખની વાત એ છે કે પાછું આખું ફિલ્મ જગત આ વાતને ખરાબ વર્તન કહેવાને બદલે નાદાન છે કહી પંપાળે છે. લાખો રુપિયા ખર્ચી એમને છોડાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે.
એક તરફ રોજ ગભરુ બાળાઓ ઉપર બળાત્કારના કિસ્સા વધતાં જાય છે, સમાજ હીનતાની ચરમસીમાએ પહોંચી રહ્યો છે અને હેવાનિયતનો શિકાર બનેલી યુવતી જો નિડરતાથી બળાત્કારી પર કેસ કરે તો સમાજ, વકીલો એના આત્માને છલની કરે એવા સવાલો પૂછી એનુ જીવવું દુર્ભર કરી દે છે. એના સ્વમાનને એટલું તહસ નહસ કરી દે છે કે એના માટે સ્વતંત્રતાથી જીવવું દુષ્કર કરી દે છે. કોઈક જ હિંમતભેર સમાજની અવહેલનાનો સામનો કરી સ્વમાનભેર જીવી શકે છે અને કેટલીય બિચારી આત્મહ્ત્યા કરી બેસે છે.
સ્ત્રીની દુશ્મન ઘણીવાર સ્ત્રી જ બને છે. આજે જગતભરમાં જે દેહ વેપારનો ધંધો ચાલી રહ્યો છે એમાં મહત્વનો ભાગ ઘણીવાર એક સ્ત્રી જ ભજવતી હોય છે. ગરીબીનો શિકાર બનેલ કુટુંબો જાતે ઘણીવાર પોતાની દીકરીનો સોદો કરતાં હોય છે. કેટલીવાર નોકરીની લાલચે યુવતી પોતે આવા કપટનો ભોગ બનતી હોય છે. સ્વતંત્ર જીવન જીવવાની ઘેલછામાં ક્યારે એ સ્વછંદતાના માર્ગે આગળ વધી જાય છે એનુ ભાન ખૂબ મોડું થાય છે
આપણો ઈતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે કે સાતંત્ર્ય ખાતર રાણી લક્ષ્મીબાઈ જેવાં એ જાનની કુરબાની આપી અને સતી રાણકદેવીએ સિધ્ધરાજ જયસિંહને મ્હાત કર્યો. આપણો દેશ આવી વિરાંગનાઓથી ભરેલો છે.
સ્ત્રી એ સૃષ્ટિનુ સહુથી ઉત્તમ સર્જન છે. દરેક કાળમાં દરેક સમયે એનુ સ્ત્રીત્વ ઝળકી ઉઠ્યું છે. એ ધારે તો સર્જન પણ કરી શકે અને ધારે તો વિનાશ પણ.
વોટ્સેપ પર મળેલો એક સંદેશો જગતની સર્વ સ્ત્રીને સમર્પિત કરતાં

*woman*. . . . . . . . .

When God created the woman He worked late on Friday …….

An angel came and asked. “Why spend so much time on it?”

Replied the lord. “Did you see all the specifications I had to meet in order to design it?”

● She must function in all kinds of situations.
● She must be able to adopt several children at once.
● Have a hug that can heal anything from a bruised knee to a broken heart.
● She must do it all with just two hands.
● She heals herself when she is sick and can work 18 hours a day.

The angel was impressed “Only two hands ….. impossible!

And this is the standard model? ”

The angel approached and touched the woman.
“But you made her so soft, Lord.”
“She’s soft,” God said.
“But I made her strong. You can not imagine what she can endure and overcome”

“Can she think?” Asked the angel …
Replied the lord. “Not only can she think, she can reason and negotiate.”

The angel touched her cheek ….
“God, this piece seems to be leaking! You’ve put too much of a burden on it.”
“She’s not leaking … it’s a tear.” The Lord corrected the angel …

“What is it for?” Asked the angel ……
Said the lord. “Tears are her way of expressing her sorrow, her doubts, her love, her loneliness, her suffering and her pride.” …

It made a great impression on the angel,
“God, you’re a genius. You thought of everything.
A truly wonderful woman ”

Said the Lord. “Indeed she is.
■ She has the power to amaze a man.
■ She can handle troubles and carry heavy loads.
■ She holds happiness, love and opinions.
■ She smiles when she feels like screaming.
■ She sings when she feels like crying, cries when she’s happy and laughs when she’s scared.
■ She fights for what she believes in.
■ Her love is unconditional.
“Her heart breaks when a relative or friend dies, but she finds the strength to continue living.”

The angel asked: So she is a perfect being?
The Lord replied: No. It has only one drawback.
“She often forgets what she’s worth.”

કેટલી સાચી વાત કરી કે સ્ત્રી ઘણીવાર ભુલી જાય છે કે પોતાનુ મૂલ્ય શું છે. પોતાનુ સ્વ સાચવી મક્કમ પણે, નિડરતાથી પોતાની વાત રજૂ કરવી પણ સ્વતંત્રતા અને સ્વછંદતા વચ્ચેની બારીક લક્ષ્મણરેખાનુ ઉલ્લંઘન ક્યારેય ના કરવું એટલી સમજ આવી જાય તો એક સ્ત્રી ફક્ત પોતાની જ નહિ જગતની ઉન્નતિ કરી શકે. આજે ભારતમાં “બેટી બચાઓ, બેટી પઢાઓ” એ જાહેરાતો ખૂબ સાંભળવા મળે છે. આપણા વડાપ્રધાન શ્રી નરેન્દ્ર મોદીજીએ આ પોકાર કર્યો છે અને એ સત્ય છે કે જો દીકરીઓને ભણતર મળશે તો આપોઆપ સમાજ સામે નિર્ભિક રીતે લડવાનો આત્મનિર્ભર થવાનો સાચા અર્થમાં પુરુષ સમોવડી થવાનુ ગૌરવ પ્રાપ્ત કરી શકશે.
સાચું નારીત્વ સ્વમાનભેર સ્વાતંત્ર્યથી જીવવામાં છે, સ્વચ્છંદતાનો મુખવટો પહેરી કોઈ હરિફાઈમાં ભાગ લેવામાં નહિ!!!

શૈલા મુન્શા તા. ૦૨/૨૮/૨૦૨૩
www.smunshaw.wordpress.com

Next Page »
Type in

Following is a quick typing help. View Detailed Help

Typing help

Following preferences are available to help you type. Refer to "Typing Help" for more information.

Settings reset
All settings are saved automatically.